W tym dniu kończy się wesoły okres karnawału, charakteryzujący się zabawą, balami, radością i biesiadowaniem. Rozpoczyna się 40-dniowy okres postu.
 
Nazwa Środa Popielcowa pochodzi od popiołu, którym w tym dniu podczas nabożeństwa kreśli się krzyż na czołach wiernych na znak pokuty. Posypanie czoła popiołem to symbol bliskowschodniej tradycji – posypywanie głowy popiołem jako przyznanie się do winy i żal za nią. Popiół uzyskuje się ze spalenia gałązek palmowych lub błota z Niedzieli Palmowej z poprzedniego roku.
 
Środa Popielcowa wypada co roku w innym terminie, ponieważ wywodzi się od Wielkanocy, która zawsze obchodzona jest w pierwszą wiosenną niedzielę po pełni księżyca. Jeśli od Wielkanocy odejmiemy czterdzieści dni plus niedzielę, otrzymamy dokładną datę Środy Popielcowej. Zasada ta obowiązuje nie tylko w Kościele rzymskokatolickim, ale także w Kościele ewangelickim. Grekokatolicy i prawosławni pomijają nie tylko niedziele, ale także soboty.